Hoe je het beste ondertitelen kunt leren

Download hier de info-pdf

Ondertitelen kun je niet leren zoals je woordjes van een vreemde taal leert, uit een boek, net zo lang tot het in letterlijk in je hoofd zit. Je moet het doen.

Maar het doen, betekent normaal gesproken fouten maken. De honderden regels en regeltjes van het ondertitelen zijn veelal in strijd met elkaar, en een ondertitel is idealiter het beste compromis. Dat bereiken is vooral in het begin een heidens karwei.

Een beperkt aantal basisregels, die per taalgebied verschillen, kunnen het beste meteen wél geleerd worden. Omdat achter de basisregels de algemene principes van het ondertitelen schuilgaan, ga je door ze te leren en toe te passen onbewust de essenties van het ondertitelen al begrijpen en aanvoelen. De basisregels kun je het beste tot je eerste automatismen maken.

Het overige leermateriaal moet je in je leerperiode voortdurend blijven doornemen, en wel niet zozeer lerend als wel begrijpend. Leren gaat het beste al doende. Heb je al langer ondertitelervaring, dan kan het goed zijn om één keer per jaar weer even een handboek door te nemen. De meeste vertalers en ondertitelaars hebben de neiging om, als ze weinig of geen kritiek op hun werk krijgen, in oude fouten te vervallen.

Periodes van onzekerheid

De eerste onzekerheden beleef je als je voor het eerst alle tegenstrijdige regels allemaal tegelijk moet toepassen en tegen elkaar afwegen. Je hebt maar één houvast en dat is een van de grootste valkuilen van het vertalen: de brontaal. Daar ga je dus dicht bij zitten, lekker veilig. En daar zul je dus van moeten loskomen.

In het begin ben je vooral met de techniek van het ondertitelen bezig: het spotten, het indelen, of meer in detail: de heilige intijden, de seconderegel, het omrekenen van frames naar seconden en omgekeerd. Als je de techniek onder de knie begint te krijgen, begint een begeleider of eindredacteur je Nederlands opeens aan alle kanten te kraken. Elke beginnende ondertitelaar heeft de neiging de hand te lichten met het Nederlands om aan andere regels en eisen van het ondertitelen te voldoen. Van gewrongen Nederlands in het begin naar soepel op elkaar aansluitende, heldere, ritmische en lekker lezende ondertitels is soms een lange en zware weg. Beter is het om van begin af aan goed en soepel Nederlands van jezelf te eisen. Bedenk maar dat het meestal doorsneetaal moet zijn – met een term uit de muziek: middel of the road.

Op zeker moment in het leerproces, dat dus zoveel mogelijk uit (goed) doen moet bestaan, ontstaat er overzicht. Iemand wijst je op een foutje, en je slaat je voor je hoofd: ‘O ja, wat stom van me, hoe kon ik dat vergeten.’ En dan blijkt dat je tientallen van dat soort foutjes maakt. Ook tegen de basisregels wordt dan vaak weer gezondigd.

Het is belangrijk om dit als een noodzakelijke fase te zien in het leerproces. Frustrerend, maar ook een goed teken: je vordert, en daarom wil je het nu echt goed gaan doen. Hier dient een eerder gegeven advies te komen bovendrijven: het leermateriaal blijven doornemen.

Automatismen

Als je voor het eerst in een winter een schaatstocht op natuurijs maakt, word je gek van de scheuren in het ijs. De hele tijd moet je opletten dat je er niet in rijdt en een smak maakt. Je stuurt voortdurend bij en wordt er lichamelijk en geestelijk doodmoe van. Maar wat blijkt na een uur? Je hersens nemen het over! De spanning in je spieren vermindert, je denkt steeds minder aan de scheuren en al gauw verdwijnt ook de angst voor een val.

Eenzelfde soort automatische piloot neemt steeds meer werk uit handen als je ondertitelervaring aan het opdoen bent, alleen is het geen kwestie van een uurtje bezig zijn, maar van maanden en jaren.

De hersenen doen dus ook het ondertitelwerk steeds meer vanzelf. Toen ik net bij de ondertitelafdeling van de NOS zat, verbaasde ik me erover dat ervaren collega’s op het eind van de middag vaak heel veel ondertitels produceerden, juist als ze vermoeid waren. Toen ik er een jaar zat, overkwam het mij ook. Als je het vak wat langer beoefent blijkt er een soort automatische ondertitelpiloot in je op te staan. Steeds meer dingen worden automatismen. En als je bijvoorbeeld ook nog eens helemaal in een serie zit, kun je in korte tijd relatief veel ondertitels maken die als vanzelf lijken te ontstaan, en die hoeven zeker niet slecht te zijn.

Het leuk blijven vinden

Veel ondertitelaars hebben plezier in het zo gehaaid mogelijk comprimeren of in het produceren van zo helder mogelijk Nederlands. Ze vinden het leuk om naar perfectie te streven. En dan hebben we het hier nog niet eens over het leukste aspect van ondertitelen: de inleving. Dit komt elders aan bod, en in het cursusmateriaal.

Maar het gaat hier om meer dan het ondertitelvak. Leren is niet alleen een van de leukere dingen in het leven, het houdt ook de lol erin. Blijf dus leren. Breid je kennis uit. Probeer opdrachten te krijgen die je interesseren. Leer samen en wissel bijvoorbeeld problemen en oplossingen uit met collega’s (cursisten kunnen met dat doel lid worden van de discussiegroep van de ondertitelcursus). Het is prettig als een collega een onverwachte oplossing aandraagt voor een ondertitelprobleem van jou. En nog prettiger is het als een collega heel blij is met jóuw onverwachte oplossing.

Roodborstjes en vinken

In Engeland aten vroeger roodborstjes en vinken de room uit de (open) melkflessen voor de mensen hun deuren. De mensen vonden de aluminium dop uit om dat te voorkomen. Het roodborstje, solitair als hij is, had meteen geen room meer op zijn menu, maar de vink, die sociabeler is en vaak in groepen opereert, kwam erachter dat hij de aluminium doppen zo kon doorpikken… Eén slimme vink ontdekte het, en het nieuws ging als een lopend vuurtje.

Vertalers en ondertitelaars zijn vaak ‘roodborstje’, maar het kan geen kwaad de vink in je te activeren, zelfs al blijf je in je hart het roodborstje trouw, zoals ik.

De slechtste en de beste manier om ondertitelen te leren

In elke ondertitel moet de ondertitelaar tot een unieke oplossing komen, namelijk de beste. Dat gebeurt via een ongelooflijk ingewikkeld proces waarbij de voors en tegens van alle ondertitelregels tegen elkaar worden afgewogen.

De slechtste manier om ondertitelen te leren:

  • Maar wat aanrommelen
  • Leren in plaats van doen
  • Geleidelijk fouten leren vermijden
  • Altijd verwarring behouden
  • In middelmatigheid blijven steken

De beste manier om ondertitelen te leren:

  • Met een gedegen stappenplan
  • Al doende
  • Het aanleren van fouten vermijden
  • Vertrouwen op automatische hersenprocessen
  • Vanzelf steeds beter worden.