Naar de Portugese versie van deze pagina

Experiment: denk even aan een schilderij waar je vlak voor staat. Je ziet niet meer dan kwaststreken. Dan zet je een stap achteruit, en iets primitiefs in ons vormt op wonderbaarlijke wijze een voorstelling. Misschien bestaan kunstwerken wel om ons verbinding te laten maken met de primitieveling in ons.

Hoe dan ook, als je de koelte van airconditioned restaurant Primavera in São Luís binnenstapt, overkomt je het omgekeerde. Links achter een lange glazen wand zie je een aircovrije ruimte helemaal tot achteraan, met langs de groene muur een enorme volière. Het schijnsel bovenaan lijkt afkomstig van lampen die daar ergens uit het zicht moeten hangen. Je ziet her en der planten en een wirwar van takjes, waartussen kleine vogeltjes druk heen en weer fladderen, en wat verderop een bebedouro beijaflor, kolibrie-drinkreservoir, waaruit ze nectarine drinken, al zijn het geen kolibries.

Nog net kun je denken: jammer dat die vogeltjes opgesloten zitten. Maar dan zie je: het is geen volière, er zijn ook niet zo veel takjes en planten, en de ruimte is open: de vogeltjes kunnen erin en eruit. Wat je ziet is in feite een installatie, een realkunstwerk.

Er zijn maar een paar planten en, aan dunne draden naar de dakrand, ook maar een paar takjes, hangende decorstukken. Waar je eerder lampen waande, bevindt zich een lange spleet tussen het dak van het restaurant en de muur van de buren. Het is zonlicht dat daardoor binnendringt en de suggestie wekt van lampenschijnsel.

Uit bijna niets is hier een bijzondere ervaring gecreëerd. Ik neem in de aircovrije ruimte plaats, en geleidelijk komen steeds meer vogeltjes van het dak naar beneden om poolshoogte te nemen, alsof er iets in ze omging als: ‘Waarom zijn er zoveel naar beneden gegaan? Valt er wat te halen?’ Op het laatst waren er zo’n tien Maria Rosadinha’s, vogeltjes ter grootte van koolmezen.

De eigenaar van het restaurant, Antônio, had mijn begeestering gezien en kwam een kijkje nemen. Hij zei wel drie keer dat het aberto was, ‘open’. Ik complimenteerde hem, en hij glimlachte bescheiden. Desgevraagd zei hij dat de zogenaamde volière niet geleidelijk was ontstaan; hij had hem in één keer bedacht en aangelegd.

Later, in het restaurant zittend, zag ik weer de illusie van een gesloten volière, en meteen daarop de werkelijkheid, en de weinige middelen waarmee de illusie werd gewekt. Dankzij een algemeen menselijk soort vergeetachtigheid bleek de verrassende ervaring zich te kunnen blijven herhalen. En zelfs nu, weken later, terugdenkend aan het restaurant, herhaalt zich in mijn herinnering de toverachtige omslag tussen illusie en werkelijkheid, alsof er ergens in mijn geest een animatie is gemaakt die ik kan blijven afspelen.

Para a versão holandês desse página

Experimente: pense num quadro e você muito perto em frente. Você esta vendo somente pinceladas.  Então, você faz um passo para trás, e alguma coisa dentro de você forma uma imagem. Talvez obras da arte existem para nos deixar  conectados com essa coisa primitiva dentro de nós.

Numa tarde de domingo, entrando no restaurante Primavera em São Luís, sentando-se no salão frio pelo efeito do ar condicionado, o oposto acontece com você. À esquerda você esta vendo atrás de uma parede de vidro, uma parte do restaurante sem ar condicionado e ao longo da parede verde, uma espécie de grande aviário. A luz em cima parece originada das lâmpadas que devem estar penduradas em cima, às escondidas. Em todo o lugar se vê plantas, ramos e pequenos pássaros voando, entrando e saindo e um pouco para trás, um bebedouro para pássaro beijaflor, onde eles bebem nectarina, apesar de não serem beijaflores.

Apenas assim se pode pensar: que pena que esses pássaros estão aprisionados. Mas então está vendo que não estão e que não é um aviário. Está vendo também que o lugar está aberto. Os pássaros podem livremente saír e entrar. O aviário é de fato uma obra da arte real.

Tem de fato poucas plantas e poucos ramos, pendurado com fitas finas, como pedaços de cenário. E onde imaginava lâmpadas tem um espaço estreito entre o telhado do restaurante e a parede que separa o restaurante da casa do vizinho. É luz do sol que entra lá e cria esse belo cenário como se fosse luz das lâmpadas.

De quase nada uma experiência especial era orquestrada. Eu sentei-me nesse espaço do restaurante, sem ar condicionado e gradualmente mais e mais pássaros vieram do telhado para dar uma olhada em baixo. Era como se eles estivessem pensando algo como: ‘Porque tantos estão lá em baixo? Tem alguma coisa lá para comer?’ Ao fim mais ou menos dez Maria Rosadinhas, pássaros de 10 centimetros, apareceram.

O dono do restaurante, Antônio, viu meu entusiasmo e apareceu. Ele disse várias vezes que esse espaço era aberto, o que queria dizer que outros tinham tido a mesma experiência que eu. Eu lhe disse que ele criou uma coisa maravilhosa e ele sorriu modestamente. Quando perguntado ele diz que teve a ideia do ‘aviário’ e a executou de uma única vez.

Mais tarde, sentado no restaurante, eu outra vez estava vendo a ilusão do aviário e imediatamente depois a realidade e os poucos recursos com que a illusão fui criada. E por causa de um tipo comum de esquecimento humano, essa experiência podia se repetir. Mesmo agora, um tempo depois, pensando nesse restaurante, essa transformação mágica da illusão para a realidade acontece outra vez, como se na minha mente uma animação fosse fabricada, a qual posso tocar.

Schoonheidsideaal in Brazilië: opblaaspop

Als je in Brazilië verblijft en  in de cultuur en de taal geïnteresseerd bent, ontkom je niet aan de telenovela’s, de Braziliaanse soaps. Meestal hebben de personages allerlei rekeningen met elkaar te vereffenen en hebben ze om de vijf minuten een woede-uitbarsting, waarbij de ruziënde partijen steeds keurig wachten tot de ander is uitgekrijst.

De Braziliaanse televisiewereld is als een gigantische machinerie. Het lijkt allemaal wat verder te gaan dan we al kennen van Hollywood. Aan de ene kant stappen gewone mensen met allerlei individuele uiterlijke kenmerken erin, en aan de andere kant, op het tv-scherm verschijnen ze als kennelijk als ideaal ervaren sjablonen. De vrouwen allemaal heel jong of zogenaamd heel jong, met allemaal even weelderig, meestal lang haar, allemaal hetzelfde rechte neusje, dezelfde geprononceerde jukbeenderen met iets ingevallen wangen, dezelfde lange kaaklijn en nadrukkelijke kin, dezelfde brede, volle lippen en dezelfde bijna griezelig ordelijke en afgeronde rijen hagelwitte tanden en kiezen. Ze hebben iets supervrouw-achtigs, alsof ze mannelijke hormonen slikken. De borsten zijn aan de grote kant en altijd even stevig,  zonder de minste neiging tot uitzakken, en de konten, die naar ieder zegt allerbelangrijkste lichaamsdelen van de Braziliaanse vrouw (omdat het de man immers alleen maar te doen is om bunda en bola, kont en voetbal) ogen allemaal even opgepompt en overdone, om te voldoen aan… ja, waaraan eigenlijk? Aan de macho-man, die uitsluitend vrouwelijke opblaaspoppen over zijn tv-scherm wil zien rondbanjeren?

Eén ding is echter ongeschonden gebleven, eigenlijk twee dingen: de ogen, die de plastische poppendokters nog altijd niet kunnen ‘verbeteren’. En vanuit alle kunstmatigheid staren die radeloze relicten van onze voortijd je aan.

In motels wordt hier niet geslapen!

Er zijn veel culturele verschillen tussen Brazilië en Nederland, en ook de kleinere zijn intrigerend, bijvoorbeeld dat men in tropisch São Luís ervan overtuigd is dat in de regen lopen, zelfs bij 30 graden Celsius, tot een verkoudheid leidt, en dat verkoudheid als een veel ernstiger kwaal gezien wordt dan in NL. Of neem het feit dat tocht in huis in NL als bedreiging beschouwd wordt voor de gezondheid en in bijna altijd snikheet São Luís als bitter noodzakelijke ventilatie.

Nog een saillant verschil: in Brazilië én in Nederland nemen automobilisten regelmatig voorrang en in beide landen leidt dat gedrag vaak tot woede bij de bestuurders over het aangedane onrecht: ze kijken boos, schelden, tuteren en nog veel erger, en de daders in Nederland én in Brazilië produceren dan vaak de welbekende opgestoken middelvinger. De Nederlanders hebben echter nog niet ontdekt wat veel Brazilianen al lang in praktijk brengen: de bij voorbaat bedankende opgestoken duim. Je welwillendheid wordt rechtstreeks door dat gebaar aangesproken en je lacht en knikt.

Sommige verschillen gaan wat verder, en kunnen tot hilarische situaties leiden. Motels, bijvoorbeeld, dienen in Brazilië uitsluitend voor seks. Je hebt er die zich opvallend koest houden, zonder opzichtige reclame, en andere die de automobilisten van kolossale billboards toeroepen dat het tijd wordt om ‘de olie te verversen’. Motels worden bezocht door jongeren zonder eigen woonruimte, echtparen met kinderen thuis, vreemdgangers en prostituees met hun klanten. Motelbezoek is in Brazilië heel gewoon.

Stel je voor, een rondtoerend, wat ouder Hollands echtpaar besluit besluit nietsvermoedend de nacht eens in zo’n authentiek Braziliaans motel door te brengen. De onzichtbaar blijvende Braziliaanse baliebediende begint duidelijk te maken dat ze per drie uur moeten betalen…

Braziliaanse mildheid versus Nederlandse meedogenloosheid

In de supermarkt, in het verkeer, op het strand: zowel in Brazilië als in Nederland, word je soms geconfronteerd met wat algemeen beschouwd wordt als asociaal gedrag. Maar de reacties verschillen hemelsbreed.

De Nederlander zet het vaak al op een mopperen bij de geringste overtreding van een van zijn vele regeltjes; de Braziliaan accepteert. Blokkeert een automobilist de stoep bij een oprit, dan neemt ergernis, boosheid en zelfs hevige verontwaardiging bezit van de NL-mens terwijl de Brazilië-mens er zonder gemok omheen loopt. In NL bezigt men, al of niet in gedachten, termen als klootzak, lul/trut en idioot; in Brazilië gebruikt men meestal de term mal-educado, ‘slecht-opgevoede’. Wat een ontkenning van de medemens in NL! En wat een medemenselijkheid in Brazilië, waar men als het ware zegt: als hij/zij goed opgevoed was dan zou hij/zij zich beter gedragen.  

Afgezien van het probleem ‘is dat mal-educado eigenlijk wel in het Nederlands te vertalen?’, vraag je je af: hoe ontwikkeld of beschaafd kan een cultuur worden? Waar gaat het streven naar volmaaktheid aan zichzelf te gronde? Naar welk tegendeel kunnen we dan door schieten? Is pappen en nat houden dus wijsheid?