Vorig jaar werd mijn boek Literair vertalen als herscheppende kunst voor publicatie aangenomen door een van onze grote uitgeverijen. Ik was erg blij want ik had er jaren aan gewerkt. Toen werd het opeens toch geweigerd. En ik verborg het min of meer op mijn site in de vorm van een aanschafbare pdf. Voor een idee van de inhoud: download hier de inhoudsopgave van dit E-book in pdf-formaat.
Het boek is een pleidooi voor en belicht de meeste aspecten van literair vertalen als herscheppende kunst. Bijzonder is eigenlijk wel dat pagina 88 t/m 117 een complete cursus beslaan die iedereen vanuit elke taal met Nederlands als doeltaal kan doen langs de lijnen van de herscheppende kunst-benadering.
Onlangs was er discussie over twee richtingen in het literair vertalen, de universitairen en de ambachtelijken. Niemand had het over een derde weg, al wordt die door aardig wat literair vertalers wel degelijk bewandeld: de weg van literair vertalen als herscheppende kunst.
Intrigerend vind ik een nieuwe, vierde weg, waar we steeds meer vertalers op zien belanden, waarbij de tekst zoveel mogelijk naar de hedendaagse lezer toe vertaald wordt. Daarbij schuwen vierde-weggers geen anachronismen als ‘innerlijk kompas’ in een vertaling van Marcus Aurelius, ’topsporters’ bij Seneca in plaats van ‘atleten’, en zelfs ’tractoren’ in een Daodejing-vertaling . Deze vierde weg wordt in Literair vertalen als herscheppende kunst níet gepropageerd.
De derde weg
Hierom, en door woorden van een recente koper van het E-book, zoek ik nu de zichtbaarheid. En ik heb een discussiegroep aan het E-book toegevoegd waar eigenaars van het E-book elkaar kunnen helpen met de cursus, met elkaars oefenteksten en zelfs met elkaars vertalingen vanuit de visie van literair vertalen als herscheppende kunst.
De herscheppende-kunstbenadering lijkt me van levensbelang voor de beroepsgroep.
Het E-book inclusief de cursus is gratis te downloaden op VertaalVerhaal
Vorige week belde iemand van De Taalstaat mij voor een gesprek in de radiouitzending van de volgende dag over Philip Roth. Het was nog niet zeker, en in de namiddag kreeg ik een berichtje dat ze Ko Kooman gingen interviewen. Ik hoop dat hij het goed gedaan heeft. Hieronder het resultaat van voorbereidingen die ik al getroffen had.
Roth’ essaybundel Lectuur van mijzelf en anderen was mijn allereerste vertaling. Ik heb Roth vooral goed leren kennen door drie van de vier titels te vertalen van de latere bundeling Zuckerman gebonden. Sterker nog, ik was weg van die boeken en hij was mijn beste vriend, al heb ik hem nooit ontmoet. Geleidelijk werd hij uiteraard als een oude kennis die je nooit meer ziet.
Verzamelde non-fictie 1960-2013
Ik zou voor De Taalstaat een echte, lange Roth-zin opzoeken in Waarom schrijven? Mijn keus viel op ‘Kijken naar Kafka’, waarin Roth zo typerend een quasi-clichéstukje over Kafka laat overlopen in hilarische fictie. Hoezo hilarisch? Nou, behalve doordat Roth altijd een goed oog en oor voor het hilarische heeft gehad, ook door iets anders, waar ik nog nooit over gelezen heb.
Discours
Roth was, behalve een hilarische grappenmaker ook een perfectionistische intellectueel die lezers en gehoor wist te imponeren met ellenlange zinnen, waarbij lezers en gehoor vaak dachten dat dat alles was. Niet dus, want dat iets was er ook nog. Bij de Zuckerman-boeken (ik weet niet hoe het bij het latere werk is) opent Roth bij elk verhaal een discours, een soort extra communicatiekanaal met de lezer. Via dat kanaal, dat af en toe dagzoomt met bijvoorbeeld een nadruk op een woord dat terugslaat op iets vijf of tien bladzijden daarvoor, stoot hij je in feite met zijn ellenboog aan en zegt, niet met zoveel woorden: ‘Kun je nagaan.’ of: ‘Hoe is het mogelijk, hè?’ En zeker bij Zuckerman, een dicht bij hemzelf liggende act, neemt hij niet alleen Zuckerman maar ook zichzelf min of meer op de hak. Een exclusieve extra laag voor de goede lezer. Literair smullen.
Naar Kafka kijken
In de zin die ik voor De Taalstaat had uitgekozen neemt hij, deels via bovengenoemd discourskanaal, Kafka op de hak. Het is een zin zoals hij ze altijd weer maakte, als een salvo, met een knal aan het eind, of een uithaal van de bajonet. Wat je kunt doen om hem helemaal te beleven: hem eerst lezen om hem te begrijpen, dan diep ademhalen en hardop voorlezen, rustig en op de toon en met het uitgestreken gezicht die we kennen van toen hij door Michaël Zeeman werd geinterviewd. Dit is ‘m:
‘De hartstochtelijke brievenschrijver die er eindeloos over kon dubben welke trein naar Wenen te nemen om Milena te ontmoeten (áls hij haar al het weekend ging opzoeken); de burgerlijke vrijer met het hoge boord, die tijdens zijn eeuwigheid durende verloving met de nette Fräulein Bauer voor zichzelf een aantekening maakt waarin hij de argumenten ‘voor’ het huwelijk en de argumenten ’tegen’ het huwelijk tegen elkaar afweegt; de dichter van het ongrijpbare en het onopgeloste, wiens geloof in het onwrikbare obstakel dat de wens van de verwezenlijking scheidt de kern vormt van zijn martelende visioenen van nederlagen; de Kafka wiens fictie elke gemakkelijke, roerende, menselijke dagdroom over redding en gerechtigheid en vervulling met extreme dromen van het tegenovergestelde, die spotten met alle oplossingen en ontsnappingen, weerlegt – deze Kafka ontsnapt.’
Naschrift van een ooggetuige
Philip Roth had na Portnoy’s klacht een imagoprobleem. Veel mensen stelden hem gelijk met zijn verteller, altijd erg irritant voor een schrijver, helemaal als gevestigde critici die beter zouden moeten weten, en in sommige gevallen tergend genoeg ook beter wéten, zich ook aan die simplificatie bezondigen, gewoon om jou, auteur, eens lekker te raken waar ze weten dat het pijn doet. Steeds meer mensen zagen hem op het laatst als een wellustige woesteling.
Interessant in dit verband is wat wijlen een oude vriend van mij over hem zei die hem vaak gezien en geobserveerd had omdat hij in dezelfde buurt woonde: ‘Hij is helemaal niet zoals velen denken,’ zei mijn vriend. ‘Hij is heel rustig en ingetogen, bescheiden zelfs.’
Stille waters, diepe gronden, ik weet het, maar als vertaler van De anatomische les denk ik ook: zou het niet kunnen dat die arme, al te beroemd geworden schrijver belaagd werd door ontketende vróuwelijke welllustige woestelingen? Ja, en aan de andere kant las ik ergens weer dat Claire Bloom hem met haar beste vriendin op de keukentafel had betrapt. Maar dan dringt zich weer de gedachte op: kun je een ex als Philip Roth erger treffen dan met een verhaal dat aansluit bij de oude, voor hem toch behoorlijk kwellende misverstanden rond zijn persoon?
Ik kijk dus uit naar een Roth-biografie die het allemaal gaat vertellen.
De samoerai van Shusaku Endo, een 34 jaar oude vertaling die de vertaler zelf verrast. De soberheid van stijl. Hoe een onderstroom zich doet voelen. Literatuur die níet op de pagina gebeurt. En: een tussenoplossing voor de zo onmisbare affiniteit.
Endo, De samoerai, 2018
Oude vertaling kersvers
Shusaku Endo’s De samoerai komt 10 april 2018 opnieuw uit, ditmaal bij uitgeverij Kok. Ik vond het boek toen ik het vierendertig jaar geleden voor de Arbeiderspers vertaalde al mooi, maar begreep niet goed waarom. De stijl was zo sober! Te sober, vermoed ik nu, voor mijn jongere ik, die naïeve ideeën over stijl op een voetstuk had staan. Bij het doorlezen van de nieuwe proeven werd ik me niet alleen pas echt bewust hoe mooi dit boek is, maar ook waarom. Voor ik daarover verderga, iets over het boek en de achtergrond.
De samoerai en de historische achtergrond
Het boek speelt aan het begin van de 17e eeuw. Hasekura Rokuemon, een samoerai van zo lage rang dat hij bijna de gelijke is van de doodarme boeren onder hem, moet als een van de vier gezanten op een nieuwgebouwd schip mee naar Mexico, samen met een Spaanse missionaris, Velasco. De bedoeling is een deal tot stand brengen met Nueva España: handelsmonopolie in ruil voor het recht het christendom in Japan te prediken. Hoe kan zo’n deze sobere roman zo aangrijpend zijn? Dat komt behalve door wat er in het gemoed van de personages gebeurt ook door de saillante historische achtergrond, die ik hier even zal aanstippen.
Historische bronnen zijn bij Endo vaker inspiratiebron, net als bij de roman Stilte ook bij De samoerai. Toen de werkelijk bestaande Hasekura Rokuemon (1571-1622) in oktober 1613 naar Mexico vertrok, begon hij een dagboek bij te houden, dat echter verloren is gegaan. In 2017 keerde hij terug in Japan. Zijn missie was op niets uitgelopen, mede door de politieke omslag in Japan, waar inmiddels overal de doodstraf stond op de minste of geringste uiting van christelijkheid.
Ene pater Luis Sotelo (1574-1624) stond model voor pater Velasco in de roman en eindigde net als Velasco in de roman na zijn terugkeer in Japan in 1624 op de brandstapel.
Nog pijnlijker detail, helemaal als je het boek gelezen hebt: volgens een brief van Hasekura’s kleinzoon ontdekten de Japanse autoriteiten in 1640 dat Hasekura’s zoon Gonshiro heimelijk rituelen in acht nam van het streng verboden christendom. Hasekura’s oudste zoon Kanzaburo, in het boek een jongen, werd hiervoor verantwoordelijk gehouden en moest seppuku plegen.
Er zitten in deze roman vele als-en besloten. Als de oom van Hasekura niet steeds verzocht had hun vroegere leengoed terug te krijgen… Als Velasco níet teruggegaan was naar Japan… Als Hasekura thuis geen teken of spoor van christendom had achtergelaten… Het is zo’n boek dat je met allerlei vragen en speculaties laat zitten: over die ene Japanner in een dorp in Mexico, over het fanatisme van de toenmalige christenen, over de ongelooflijke feodale wreedheid enzovoort.
Superieure soberheid
De stijl is zoals gezegd sober, zo sober dat je als lezer niet goed begrijpt hoe het kan dat je zo meegesleept wordt en je zo sterk bij Hasekura Rokuemon en Velasco betrokken gaat voelen. Endo is duidelijk een meester in het opbouwen en vertellen van zijn verhaal. Maar dat verklaart nog niet de intensiteit van zijn roman en waarom die overslaat op de lezer.
Wat zit er achter het brandende verlangen van Hasekura naar zijn armzalige leven thuis? En achter het allesverterende verlangen van Velasco naar het land van de rijzende zon en een verhoopte functie als aartsbisschop? Hasekura en Velasco hebben het verlangen naar Japan vaderland met elkaar gemeen, en Velasco heeft daarbovenop nog eens zijn alles verterende ambitie. Maar wat is ambitie eigenlijk anders dan de drang het eigen leven zin te geven?
Endo verliet Japan als jongen van twaalf, en het moet haast wel zo zijn dat zijn eigen verlangen naar zijn geboorteland verantwoordelijk is voor de onderstroom in deze roman, die je qua kracht en werking wel degelijk spectaculair zou kunnen noemen (bij Velasco is het soms zelfs een bijna-zinnelijk verlangen). Endo zelf moet het zo indringend opgeroepen gevoel van verlorenheid bij de Japanners in den vreemde zelf gekend hebben. Ook hij leefde in verre buitenlanden, bovendien was hij zelf christen, katholiek om precies te zijn.
Doordat die intensiteit me bij het nalezen van de proeven zo verbaasde, bleef ik doorzoeken. Zat er nog iets in het boek dat daar een verklaring voor kon zijn? Ja, er zat inderdaad nog iets in.
Iets wat me misschien niet opviel omdat Endo het nergens overdrijft: korte zintuiglijke beschrijvingen. Ongemerkt weet hij je telkens in weinige woorden te raken met geuren en kleuren, bloemen, planten, bomen, baaien en bergen, soms alleen maar met een echo uit een droom, een schreeuw of roep van een dier, een kreet van een vrouw of van een gevangene in de nacht. En hij doseert zijn zintuiglijke miniatuurtjes met meesterhand. Als je als lezer op het punt staat het contact met die onderstroom te verliezen, zo lijkt het, dan komt hij weer met zo’n natuurflits. Het is inderdaad alsof hij er een parallel verhaal mee vertelt, een verhaal dat misschien juist zo sterk werkt doordat het bestaan ervan zich aan het redelijke verstand onttrekt.
Shusaku Endo’s boeken behoren tot het soort subtiele romans waarin de bedoelingen er niet dik bovenop liggen maar juist zoveel mogelijk verborgen worden gehouden om ze bij de lezer zo ongemerkt mogelijk naar binnen te smokkelen. Lezers van deze boeken, soms dus zelfs de vertaler, worden er vaak door gegrepen zonder te weten hoe dat komt. En ze blijken er na lezing diep door te zijn geroerd en opeens heel anders naar de wereld om hen heen te kijken.
Endo, De samoerai, 1984
De affiniteitskwestie
Ik vind het erg belangrijk vind dat een literair vertaler zichzelf trouw blijft en zijn eigen affiniteit volgt (zie mijn opstel ‘Affiniteit!’). Hoe kwam ik dan aan dit Japanse boek? Nou, ik had geen gelegenheid voorbij laten gaan om redacteuren te laten weten tot wat voor boeken ik me geroepen voelde. Zodoende had ik met toenmalig AP-redacteur E.B. een verstandhouding opgebouwd. Hij kende mijn affiniteiten en kwam bij mij terecht als hij een match vermoedde. Ik weigerde soms, maar meestal bleek zijn vermoeden te kloppen, zo ook met Endo, The Samurai, dat op verzoek van de auteur uit het Engels moest worden vertaald.
Zo’n zich in de vertaler inlevende redacteur wens ik elke literaire vertaler toe die zijn of haar auteurs nog niet heeft gevonden.
Ik begon laatst op Facebook nietsvermoedend een stukje tekst te lezen dat bij een foto stond van Castle Howard in Yorkshire, dat ik ken omdat ik er lang geleden op fietsvakantie ben geweest. Na een twintigtal woorden kreeg ik een raar gevoel, alsof het me duizelde terwijl dat niet zo was. En verder lezend steeg mijn verbazing alleen maar.
‘Het begint er steeds meer naar uit te zien dat ik de tocht die mijn fantasie nu al enkele dagen bezighoudt werkelijk zal gaan maken. Een tocht, moet ik erbij zeggen, die ik in mijn eentje zal maken in de gerieflijke Ford…’
Deze woorden kwamen me absurd vertrouwd voor en brachten een prettig, zinvol gevoel teweeg. Ik dacht in een flits aan mijn romans Het ijzeren heden en Hollandse fado. Het was of ze daaruit afkomstig waren. Dat dat niet zo was, bleek op een of andere manier uit die Ford.
Wiens woorden?
Maar het wáren mijn woorden, dat wist ik zeker. Had iemand anders zich mijn woorden toegeëigend? Á la de ondertitel die ik indertijd had opgenomen in mijn boekje ‘Zwanen paren bij het leven…’ en andere instinkers en uitglijers in ondertitels:
Anthony Hopkins in de film The Remains of the Day
En toen wist ik het: het waren inderdaad mijn woorden. Als literair vertaler had ik ze neergeschreven en later uitgetypt. Zo begon namelijk De rest van de dag, mijn Nederlandse versie van Kazuo Ishiguro’s The Remains of the Day.
Het prettige, zinvolle gevoel werd een terugverlangen naar de vele uren die ik in 1988 als schaduwschrijver aan dat boek had gewerkt. Dat boek vertalen was genieten geweest. In het Engels waren het Ishiguro’s woorden, in het Nederlands de mijne. En weergaloos onnadrukkelijk brachten ze Mr Stevens beklemmende leven stukje bij beetje op beklemmende wijze tot leven.
Kazuo Ishiguro, De rest van de dag
Lees hier hoe ik Ishiguro’s mooiste boek bijna níet vertaalde!
Dit stuk is een demonstratie van literair vertalen als herscheppende kunst door optimale overgave aan het onbewuste. En ook zo bedoeld.
Toen ik aan de vertaling van Kazuo Ishiguro’s The Buried Giant begon, was ik extra benieuwd hoe het me ditmaal zou vergaan. Ik had al drie eerdere boeken van Ishiguro vertaald, dacht hem goed aan te voelen en verwachtte in eerste instantie dat de vertaling me gemakkelijk af zou gaan. Het leek me geen al te moeilijk boek want het taalgebruik was op het eerste gezicht vrij eenvoudig.
Een herscheppende vertaling was weer het hoge doel. Ik was in de loop der jaren tot een in mijn ogen steeds betere methode gekomen, had me die methode steeds meer bewust gemaakt, en dacht haar met deze vertaling weer een beetje verder te vervolmaken. Maar dat viel bitter tegen.
Vergeten reus
Na een vertaalpauze van bijna vijf jaar had ik in 2008 bij het vertalen van enkele verhalen van Singer gemerkt dat zijn stem, zijn toon, nog helemaal in me zat, en ik heb nog altijd het idee dat die verhalen door de spontane, gevoelsmatige manier waarop ik ze vertaald heb tot mijn sterkste Singer-vertalingen behoren. Tien jaar na Ishiguro’s Laat me niet alleen verwachtte ik een soortgelijke ervaring met dit nieuwe boek. Maar nadat ik er weken lang dagelijks geduldig voor was gaan zitten, was het resultaat een onthutsend klad van het eerste hoofdstuk, boordevol twijfels en problemen. Een onbruikbare tekst.
Ter illustratie dit fragment van het begin, waarbij ik dus alle problemen die ik tegenkwam, en niet meteen spontaan, gevoelsmatig wist op te lossen, in de tekst liet staan met een sterretje gevolgd door een korte aanduiding.
‘Je *Men? zou lang hebben moeten zoeken naar de kronkelende landweggetjes en *tranquil serene weilanden waar Engeland later beroemd om werd. In plaats daarvan zag je overal kilometers *desolate verlaten, *onbebouwd onbewerkt land; hier en daar *rough-hewn3ruwuitgehakte primitieve paden over rotsige heuvels en naargeestige *heide woeste gronden. De meeste wegen die door de Romeinen *a?3leftby/hadden/a? waren achtergelaten *moeten? zullen *bythen toen *N zijn *broken/aw?vernietigd? verwoest of overwoekerd en veelal opgegaan in de wildernis. Er hingen kille nevels boven de rivieren en moerassen waar de trollen die toen nog in dit land leefden *servingalltoowell maar al te goed gedijden. De mensen die vlakbij woonden – je vraagt je af *NV3 door welk een wanhoop gedreven zij zich op dergelijke plekken hadden gevestigd – zullen allicht bang geweest zijn voor die wezens, wier hijgende ademhaling lang *volgorde?3 voor ze uit de mist opdoken te horen was. Maar dergelijke monsters wekten geen verbazing. De mensen van toen zullen ze beschouwd hebben als een *Valledaags/normaal doodgewoon risico, enin die tijd waren er andere zorgen te over. Hoe voedsel uit de harde grond te krijgen, hoe te voorkomen dat het brandhout opraakte, hoe *korter? een eind te maken aan de ziekte die op één dag een dozijn varkens het leven kon kosten en groene uitslag veroorzaakte op de wangen van de kinderen.’
Ik moet zeggen, tijdens het werk aan deze eerste versie van het eerste hoofdstuk had mijn zelfvertrouwen danig geleden. Gaandeweg had ik zelfs het idee gekregen dat ik bij nader inzien misschien níet voldoende affiniteit met het boek had, dat ik het misschien zelfs niet zou kunnen vertalen, ja, dat ik het misschien terug zou moeten geven. Er waren momenten dat ik begon te denken dat ik er helemaal niets van kon.
Natuurlijk zocht ik excuses. Ik bedacht dat Ishiguro zelf kennelijk ook moeite met het begin had gehad. Ik vond het tenminste enigszins moeizaam geschreven, misschien wel door die auctoriale verteller, die overigens allerlei extra problemen met zich meebracht (nu weet ik dat het allemaal past in Ishiguro’s methode om de lezer, beter gezegd diens literatuurvijandige intellect, in slaap te sussen). De stijl van het verhaal, dat rond 500 na Christus speelt, vertoont allerlei jongensboek- of avonturenboekachtige kenmerken, en sluit heel veel woorden en uitdrukkingen uit omdat die, als je er goed over nadenkt, te modern zijn aangezien ze allerlei technische, wetenschappelijke en culturele ontwikkelingen van veel later datum veronderstellen – je zou van ‘negatieve realia’ kunnen spreken. Wat het mogelijke taalgebruik betrof, beperkten die me in extreme mate.
Maar hoe moeilijk het me ook viel, ik hield aan mijn methode vast en ‘rommelde verder’, zoals ik het toen zag. En heel geleidelijk gebeurde toen toch dat mij van zo vele andere boekvertalingen al bekende wonder: ik begon meer en meer vertaalbeslissingen te nemen waar ik níet meer aan twijfelde en er doken geleidelijk minder ‘sterretjes’ op in mijn tekst. Ik begon spontaner, makkelijker te werken – er wordt wel gesproken van ‘de toon te pakken hebben’ en ‘contact hebben met de tekst’, van erin komen, van flow enz. Al die termen scheren naar mijn idee langs wat er werkelijk plaatsvindt. De manier waarop het vertaalproces verliep had veel weg van de manier waarop mensen normaal spontaanweg met elkaar praten: rechtstreeks vanuit het onbewuste.
Ik was daarnaast – essentieel herscheppend aspect! – niet meer bezig mijn uiterste best te doen het origineel zo goed en zo kwaad als het ging te volgen (een methode die te zeer het accent op het ambachtelijke houdt en nooit meer kan opleveren dan de welbekende achterkant van het tapijt), maar, net als bij het schrijven van mijn eigen boeken, voortdurend een fictieve lezer aan het bewerken en manipuleren. Omdat de tekst in de Engelse oervorm al bestond, was ik natuurlijk niet werkelijk de schrijver. Ik was herschepper van het boek.
Om meer zicht te krijgen op dat goeddeels onzichtbare herscheppende vertaalproces besloot ik de problemen te tellen en na te gaan waar en in welke mate mijn onbewuste grip op het boek kreeg. Om een goed beeld te krijgen, berekende ik het aantal problemen per 100 woorden (dus niet per bladzijde, want bladzijden verschillen van elkaar) en zette dat af tegen de pagina’s. Ik begon met hoofdstuk 1 van het boek. In onderstaande grafiek staat links het aantal problemen/100 woorden, en onderaan de paginanummers:
In het begin had ik dus niet minder dan 9 problemen per 100 woorden! Maar het was een fase in het proces waar ik doorheen moest. Misschien is het wel zo dat je onbewuste als je het helemaal niet meer lijkt te weten pas goed de kans krijgt het over te nemen.
Vervolgens maakte ik net zo’n grafiek van het hele boek; links aantal problemen/100 woorden, en onderaan de hoofdstuknummers:
Bij deze tweede grafiek moet ik nog aantekenen dat ik meer naar het einde van het boek sterretjes met problemen in de tekst zette niet zozeer omdat het nog zulke problemen waren, maar vaak als middel om mezelf scherp te houden. Zelf sta ik er versteld van hoe weinig problemen er evengoed overbleven: één per honderd woorden.
Vervolgens vroeg ik me natuurlijk af wat die knikjes omhoog beduiden naar hoofdstuk 9, ‘Gawains eerste mijmering’ en naar hoofdstuk 14, ‘Gawains tweede mijmering’. De oplossing van dat raadsel is simpel: Ishiguro hanteert in de hoofdstukken 9 en 14 een totaal andere stijl, rijk en overdreven, waarin hij zich helemaal laat gaan. Mijn onbewuste moest op die plaatsen eerst meer context verstouwen alvorens het de toon te pakken kreeg, en ook in die hoofdstukken alles weer bijna vanzelf ging.
Interessant is misschien nog te vermelden dat ik tijdens die ontmoedigend moeilijke beginfase mijn werkbeursaanvraag inleverde, dus hoog opgaf van de moeilijkheidsgraad van het origineel en zelfs sprak van ‘heksenwerk’, terwijl de beoordelingscommissie de moeilijkheidsgraad, zoals overigens wel vaker bij Ishiguro, vervolgens niet meer dan ‘gemiddeld’ bleek te achten. De waarheid ligt, in al zijn complexiteit, vermoedelijk ergens in het midden.
Aanvankelijk dacht ik dat ik, aan het eind van mijn kladvertaling, het eerste hoofdstuk gewoon zou gaan corrigeren, maar zoals gezegd bleek die tekst onbruikbaar. Toen bedacht ik dat ik hoofdstuk 1 helemaal opnieuw kon gaan vertalen. Behoorlijk wat extra werk, verzuchtte ik eerst nog, maar toen het zover was en ik dat begon te doen, bleek ik hoegenaamd geen probleem met hoofdstuk 1 meer te hebben! Wat ging dat makkelijk. Wél ontdekte ik bijvoorbeeld bij het nalezen dat ik de woorden craggy en jagged op pagina 1 beide met ‘rotsige’ had vertaald. Dit was weer een goede waarschuwing: het kon ook weer té makkelijk gaan.
Hieronder de eindversie van deze eerste alinea, die dus vrijwel vanzelf tot stand gekomen is, zonder gepieker, moeite of inspanning, inderdaad zoals we als mensen normaal met elkaar praten: rechtstreeks vanuit het onbewuste. Wél: met geduld en toewijding, concentratie, overgave, welbewuste besluiteloosheid, en zo lang als nodig is broeden op zaken die nog problematisch leken, tot ook die zich als vanzelf oplosten.
‘Je zou lang hebben moeten zoeken naar de slingerende weggetjes en serene weilanden waar Engeland later befaamd om werd. In plaats daarvan zag je niets dan verlaten woeste gronden; hier en daar primitieve paden over onherbergzame heuvels en kaal heideland. De meeste wegen die de Romeinen hadden achtergelaten zullen toen al vervallen en overwoekerd zijn geraakt, veelal opgaand in de wildernis. Boven de rivieren en moerassen hingen kille nevels, wat de trollen die toen nog voorkwamen in dit land maar al te goed van pas kwam. De mensen die bij hen in de buurt leefden – je vraagt je af door welk een wanhoop gedreven ze zich op dergelijke sombere plekken vestigden – zullen allicht bang geweest zijn voor die wezens, wier hijgende ademhaling hoorbaar was lang voor hun mismaakte gestalten uit de mist opdoken. Maar dergelijke monsters wekten geen verbazing. De mensen van toen zullen ze beschouwd hebben als een alledaags gevaar, en in die tijd hadden ze zo veel andere zorgen aan hun hoofd. Hoe voedsel te krijgen uit de harde grond; hoe niet zonder brandhout te komen zitten; hoe een eind te maken aan de ziekte die op één dag wel tien varkens kon doen bezwijken en de kinderen groene uitslag op hun wangen bezorgde.’
Het was voor mezelf een verrassing dat je kennelijk juist op deze weg moet doorgaan, ook als het vertrouwen opraakt. Alleen op die manier, zo lijkt het, beland je in een ideaal vertaalproces waarin uiteindelijk alles als vanzelf gaat.
Euforisch was ik toen ik in 1988 van de Arbeiderspers Ishiguro’s The Remains of the Day ter vertaling aangeboden kreeg. Dat bijzondere boek, zo merkte ik bij lezing, was me op het lijf geschreven. Het kon weleens mijn mooiste vertaling worden.
In het contract stond echter een nieuwe voorwaarde: pas na 5000 exemplaren zouden royalty’s worden uitgekeerd in plaats van na 4000 exemplaren. Een verzorgde vertaling leveren kostte zeeën van tijd. Deze luizige korting op een karig loon ervoer ik als een vernedering.
Na een slapeloze nacht besloot ik de redacteur te gaan vertellen dat ik het boek weigerde, hoe het me ook aan mijn hart ging.
De redacteur toonde begrip en zei dat hij het per se door mij wilde laten vertalen. Hij dacht even na en kwam met een voorstel: een stiptheidspremie van 500 gulden. We lachten samen. Hij wist net zo goed als ik dat ik altijd stipt op tijd was met mijn vertalingen. En het ging niet eens om het geld. Mijn eer was gered. Ik kon ja zeggen op een uitzonderlijk mooi boek, waarvan de latere, overigens prachtige film met Anthony Hopkins en Emma Thompson maar een zwakke afspiegeling is.
Kazuo Ishiguro, De rest van de dag
De bewuste redacteur werd later een vooraanstaand uitgever. Soms bestaat gerechtigheid.
Mei 2018 verschijnt van Philip Roth, die opgehouden is met schrijven, de verzamelde non-fictie onder de titel Waarom schrijven? bij de Bezige Bij. Een dikke pil van bijna 500 bladzijden, een deel waarvan bestaand uit de inhoud van het in 1976 verschenen Reading Myself and Others
Het is 1976. Je bent student Nederlands, hebt literaire aspiraties en leeft van een renteloos voorschot dat natuurlijk te snel opgaat. Wat te doen? Literair vertalen trok. Was het niet een stap in de richting van schrijven? Ik had al eens wat voor Amnesty International vertaald en besloot uitgevers te bellen. Van Wout Tieges van Meulenhoff mocht ik een proefvertaling maken.
Dagen lang ploeteren bezorgde me duizelingen en een gigantische koppijn, en een aan alle kanten rammelende proefvertaling. Ik leverde in bij Meulenhoff en had een week later een gesprek. Ik was van plan nee te zeggen, maar Wout Tieges zag er wat in en haalde me over. Als free-lancer (wat klonk dat heerlijk vrij) begon ik aan Philip Roth z’n Reading Myself and Others. Mijn financiële problemen waren opgelost, ook al doordat ik nu bijna geen tijd meer had om geld uit te geven (een onontbeerlijk pre van het vrije beroep van literair vertaler).
Een half jaar lang draaide mijn leven daar in de studentenflat aan de Rustenburgerdwarsstraat om dat boek met zijn ellenlange worstzinnen. Buren en vrienden hielpen me waar mogelijk met het oplossen van de enorme vertaalproblemen waarvoor ik gesteld werd door wat ik toen hield voor een van de beste schrijvers ter wereld.
Ik weet nu dat het voor vertalers geen gewild boek was: moeilijk en moeilijk verkoopbaar. Het werd ook geen mooie vertaling, al leerde ik er veel van. Later leerde ik Roth vertalen en mocht ik hem blijven vertalen…
Voor (beginnende) vertalers en ondertitelaars is en blijft de kwaliteit van het Nederlands een groot probleem. Voor veel andere Nederlanders trouwens ook.
Een vorig bericht van mij, ‘5 manieren om los te komen van de brontaal’, heeft hier zijdelings mee te maken. Om de kwaliteit van je Nederlands zelf te verbeteren kun je de volgende dingen doen:
Veel Nederlandse romans lezen, liefst niet de allernieuwste. Je passieve Nederlands, je taalgevoel in feite, gaat er enorm van vooruit, mede doordat allerlei weggezakte zaken al lezende opnieuw tot leven worden gewekt.
Een abonnement op een goede krant nemen en die ook elke dag lezen.
Bij twijfel dingen opzoeken in de Van Dale en andere degelijke naslagwerken.
Bij zo ongeveer alle taalkwesties: de adviespagina’s van Onze Taal raadplegen, http://www.onzetaal.nl/taaladvies Allerlei veelgemaakte fouten met hun/hen, welk voorzetsel bij een werkwoord te gebruiken enzovoort kun je hier terugvinden, voorkomen en afleren.
Heb je problemen met de/het, koop en benut dan het boekje Het is te doen van Marian Hoefnagel. Binnen enkele weken doe je het bijna altijd goed.
Een van de moeilijkste dingen voor veel beginnende vertalers en ondertitelaars is het loskomen van de brontaal, die hun enige echte houvast is. Vaak draait het uit op een zich jaren voortslepend proces met veel negatieve feedback van eindredacties.
Dit zijn vijf simpele manieren om dat proces enorm te verbeteren en te versnellen:
Zet je af tegen de brontaal. Leer jezelf sowieso af om de eerste woorden direct uit de brontaal vertaald over te typen (een veel gemaakte fout, waardoor je jezelf aan de brontaal vastketent). Eén voorbeeld van je afzetten: ‘I don’t believe it!’ niet vertalen met ‘Ik geloof het niet.’ maar met ‘Dat lijkt me stug.’ of ‘Ik geloof er geen barst van.’ enzovoort.
Leef je in in de tekst en de situaties. Zeg wat jij als Nederlander in die situatie zou zeggen of verklaren.
Proef uitdrukkingen op de tong en lees je werk hardop voor. Als je dit doet, vergeet je even dat je aan het vertalen bent en word je weer de authentieke Nederlandse taalgebruiker die je eigenlijk bent en die grappig genoeg veel beter kan omzetten dan de vertaler in je.
Deel je werk op in fasen en neem pauzes ertussen. Maak eerst een complete kladversie (dus niet zin voor zin meteen gaan zitten herlezen en verbeteren want dan krijg je geen afstand tot de tekst). 2e fase, zonodig: research. 3e fase, bij voorkeur na verloop van tijd: nalezen en corrigeren. 4e fase: nogmaals nalezen en corrigeren. 5e fase: je vertaling hardop nalezen. Laatste fase: spellingscontrole.
Bouw een arsenaal op van omzettingen en do’s en don’ts. Hou een lijst bij van goede omzettingen, plus een lijst met dingen die je beslist niet moet doen: zoals bijvoorbeeld ‘what’s going on?’ blind vertalen met ‘wat is er gaande?’ of ’that sounds more like it’ met ‘dat klinkt er meer naar’ – dit laatste hybride Engerlands komt uit de ondertiteling van de zeer leuke docufilm Catfish, die door de VPRO met zeer belabberde ondertiteling is uitgezonden (met veel ‘warenhuizen’ in plaats van ‘pakhuizen’ en zo).
Toen de Kennemer Boekhandel in Haarlem me uitnodigde voor wat door de grote belangstelling twee leesgroepavonden bleken te worden over Evan S. Connells Mrs Bridge, waren we het erover eens dat het geen lezingavond moest worden met de vertaler hoofdzakelijk aan het woord. We besloten de deelnemende lezers centraal te stellen en aan de hand van hun leeservaringen in te gaan op vragen over schrijver, boek en vertaling.
Ondergetekende, de vertaler, zou als vervanger van de auteur fungeren. Als herscheppend vertaler ben je tot in de diepste lagen van een boek doorgedrongen en heb je het boek aan de hand van het origineel feitelijk in het Nederlands geschréven, in een proces dat grote overeenkomst vertoont met het schrijfproces. Daardoor kon ik vrijelijk praten over hoe hij en ik de lezer hebben bewerkt en zelfs gemanipuleerd, met welke bedoelingen hij en ik dit zus geschreven hebben en dat zo.
Beide avonden, onder leiding van Casper Luckerhof, waren geanimeerd, en heel verrassend, vooral door de vele uiteenlopende interpretaties. Connell bleek zelfs nog meer aan de lezer over te laten dan ik al dacht: Mrs Bridge maakt van alles bij verschillende lezers wakker. Voor de een is het humoristisch, voor de ander navrant of een mengeling van humoristisch en navrant, voor weer een ander is het pijnlijk, of een openbaring. En door de kloof tussen de Amerikaanse jaren ’30 en ’40 van de vorige eeuw en onze huidige tijd werkt het boek (en iedereen erkende dat zodra het geopperd werd) als een spiegel: kijk ons moderne mensen ons ego en ons eeuwig ‘ik vind’, hoe wij met onze kinderen omgaan en hoe we verder in het leven staan, en vergelijk met de mensen van toen, opgesloten in hun maatschappelijk muurvaste rolpatronen. Confronterend was de vraag: waren wij zoveel gelukkiger dan die welgestelde Amerikanen van toen?
Mede dankzij de terughoudendheid van zijn stijl en verteltrant bracht die altijd zo bescheiden gebleven Evan S. Connell dat allemaal teweeg: een bijzonder schrijver zorgde posthuum voor twee bijzondere avonden.
‘Met Bartho Kriek heb ik in de boekhandel twee bijzonder leuke en drukke avonden gehad. Bartho kent Mr & Mrs Bridge door en door, en het was ontzettend leuk om te zien hoe iedereen op zijn eigen manier het boek heel intens beleefd had. De tussenvorm tussen lezing en leesclub werkte zeer verfrissend. Een aanrader voor elke boekhandel!’
